Alzheimerssjúkdómurinn er framsækinn og óafturkræfur heilasjúkdómur sem smám saman veikir hugarstarf fólks, þangað til það getur ekki lengur sjálft framkvæmt einföldustu athafnir daglegs lífs. Framgangur sjúkdómsins er einstaklingsbundinn en endapunkturinn er svipaður, þ.e. fólk þarf aðstoð við nánast allar athafnir, það missir getuna til að eiga samskipti og þekkir oft ekki sína nánustu. Af þessum sökum þarf fólk á seinni stigum sjúkdómsins umönnum allan sólarhringinn. Áður en fyrstu einkenni koma fram í hegðun er sjúkdómurinn þó löngu búinn að grafa um sig í heilanum og er talið að sjúkdómurinn sé mörg ár, jafnvel áratugi að þróast, áður en einkenni verða greinanleg í daglegum athöfnum. Talið er að aðeins einn af hverjum fjórum sem ganga með sjúkdóminn hafi verið greindir með hann.
Breytingar á aldurssamsetningu vestrænna þjóða
Miklar breytingar eru að verða á aldurssamsetningu vestrænna þjóða, m.a. vegna breytinga á fæðingartíðni, ungbarnadauða og ævilengd. Nú eru stórir fæðingarárgangar á vesturlöndum um það bil að komast á eftirlaunaaldur og um leið eykst hlutfall aldraðra af heildarmannfjölda. Af þessum sökum er búist við því að heildarfjöldi Alzheimerssjúklinga muni aukast um 110% frá árinu 2010 til ársins 2050. Þessi framtíðarspá veldur mörgum áhyggjum og skrifuðu 109 vísindamenn frá 36 löndum undir áskorun til forystumanna G8 ríkjanna árið 2013, um að gera forvarnir fyrir heilabilun að einu af forgangsverkefnunum í heilbrigðisþjónustu. Þessir vísindamenn töldu að í um það bil helmingi tilfella sé Alzheimerssjúkdómurinn til kominn af völdum þekktra áhættuþátta og með því að gera átak í að minnka þessa áhættuþætti mætti minnka fjölda sjúkdómstilfella um fimmtung fyrir árið 2025. Aðrir hafa reiknað út að 10-15% minnkun á nokkrum áhættuþáttum Alzheimerssjúkdómsins, geti haft í för með sér fækkun sjúkdómstilfella um 1,1 til 3 milljónir á heimsvísu.
Áhættuþættir og verndandi þættir í erfðum og lífsstíl
Heilbrigði heila virðist nátengt heilbrigði hjarta og æðakerfis en þættir sem auka líkur á hjarta- og æðasjúkdómum, auka einnig líkurnar á Alzheimerssjúkdómi (s.s. reykingar, sykursýki, ofþyngd og háþrýstingur á miðjum aldri). Líkur á sjúkdómnum aukast einnig ef náinn ættingi (foreldri eða systkini) hefur greinst með sjúkdóminn. Ákveðnir erfðafræðilegir þættir geta aukið líkurnar að því að fólk þrói með sér sjúkdóminn, en aðrir erfðafræðilegir þættir geta varið fólk fyrir sjúkdómnum. Þá getur regluleg hreyfing, góð menntun og hugræn og félagsleg virkni minnkað líkurnar á að sjúkdómurinn nái sér á strik. Stærsti áhættuþáttur fyrir sjúkdóminn er þó aldur, en tölur frá bandaríkjunum benda til að 4% fólks undir 65 ára aldri sé greint með sjúkdóminn, 15% þeirra sem eru á aldrinum 65 til 74 ára, 43% fólks á aldrinum 75 til 84 ára en 38% fólks 85 ára og eldri.
Forvarnir á ýmsum stigum
Í grófum dráttum má skipta sjúkdómsferli Alzheimerssjúkdóms í þrennt; a) upplifuð minnisskerðing, þ.e. einstaklingurinn finnur mun á hugarstarfi sínu, en einkennin eru ekki greinileg í daglegu lífi né koma fram á taugasálfræðilegum prófum; b) væg vitræn skerðing, einstaklingurinn getur framkvæmt flesta hluti daglegs lífs hjálparlaust en skerðing sést á taugasálfræðilegum prófum; c) heilabilun, þ.e. einstaklingur þarf sífellt meiri hjálp við allar athafnir daglegs lífs.
Eins og staðan er í dag er engin endurhæfing í boði fyrir fólk sem hefur upplifað minnistap eða væga vitræna skerðingu, en fólk sem komið er á heilabilunarstig á oft kost á dagþjálfun á
endurhæfingardeildum fyrir aldraða. Hér er því mikið rúm til endurbóta, í fyrsta lagi með því að beina forvörnum að fólki á miðjum aldri sem ef til vill er byrjað að þróa með sér heilabilunarsjúkdóm án þess að vita það, því eins og áður sagði, koma einkennin ekki fram í hegðun fyrr en sjúkdómurinn er búinn að hreiðra um sig í heila í mörg ár eða jafnvel áratugi. Þetta mætti gera með markvissum aðgerðum sem miða að því að minnka reykingar, auka hreyfingu, hvetja til holls mataræðis, minnka sykursýki og meðhöndla háþrýsting. Í öðru lagi mætti bjóða fólki sem hefur upplifað minnistap eða væga vitræna skerðingu upp á endurhæfingu sem miðar að því að halda því sem lengst frá heilabilunarstiginu, t.d. með markvissri hreyfingu, hugrænni þjálfun, félagslegri virkni o.s.frv. Í dag fær fólk á allra fyrstu stigum Alzheimerssjúkdómsins einungis greiningu en enga meðferð, að undanskildum lyfjum sem í sumum tilfellum geta hægt á framgangi sjúkdómsins í takmarkaðan tíma. Það er dapurleg staða að fá greiningu um allra fyrstu stig heilabilunarsjúkdóms en engin úrræði til að spyrna við fótum.
Beinn og óbeinn kostnaður vegna Alzheimerssjúkdómsins, bæði í formi mannauðs og peninga, vex í hlutfalli við hlutfall eldri borgara af mannfjölda. Við lesum daglega í fjölmiðlum um aðþrengt heilbrigðiskerfi þar sem starfsfólk er á harðahlaupum við að halda öllu gangandi, oft á tíðum við óviðunandi aðstæður. Miðað við mannfjöldaspár mun álagið í fyrirsjáanlegri framtíð að öllum líkindum aukast ennþá meira ef ekkert verður að gert. Við þekkjum öll einstaklinga sem hafa náð háum aldri án þess að hugrænni færni þeirri hraki svo neinu nemi. Við vitum líka að hægt er að gera ýmislegt til að stuðla að því að sem flest okkar geti lifað lengi við góða heilsu og heilbrigt hugarstarf. Með því að fara í markvissar forvarnir getum við sparað peninga og aukið lífsgæði einstaklinga í samfélagi okkar og létt álagi af heilbrigðiskerfi framtíðarinnar.
Birt með leyfi frá höfundi:
Höfundur: Brynhildur Jónsdóttir sálfræðingur á minnismóttöku Landakoti
Birt þ. 31.mars 2016 www.heilahreysti.is